W niniejszym artykule przybliżę fascynujące zagadnienie słuchu fonemowego w kontekście kształtowania mowy u dzieci w wieku przedszkolnym oraz osób dotkniętych afazją. Słuch fonemowy odgrywa istotną rolę w doskonaleniu sztuki mówienia, a zrozumienie tego procesu może być pomocne dla rodziców i osób wspierających pacjentów z trudnościami w komunikacji.
Co to jest słuch fonemowy i dlaczego jest ważny w rozwoju mowy dziecka?
Słuch fonemowy, niekiedy nazywany także słuchem fonematycznym, to umiejętność słuchowego odróżniania podobnych do siebie dźwięków mowy, np. głosek [k] i [t], [g] i [d], [z] i [ż]. Rozwija się do ok. 7 roku życia. Pełni niezwykle ważną rolę w rozwoju mowy dziecka. To właśnie poprzez właściwą percepcję dźwięków językowych maluchy budują fundamenty poprawnej wymowy i zdolności komunikacyjnych.
Często jest zaburzony przy jednoczesnym ubytku słuchu fizjologicznego, jednakże może być nieprawidłowy przy zupełnie normatywnym słuchu fizjologicznym. Pacjenci z uszkodzonym słuchem fonemowym mogą mieć problem z dzieleniem słów na głoski i sylaby oraz różnicowaniem słów różniących się od siebie tylko jedną głoską. Są to tzw. paronimy: półka i bułka, kosa i koza, nosze i noże, proszki i prążki, kara i kura, zebra i żebraitd.
Zakłócenia słuchu fonemowego u dzieci w wieku przedszkolnym są częstą przyczyną wad wymowy, a na dalszych etapach nauki mogą utrudniać nabywanie umiejętności czytania i pisania. Dlatego badanie słuchu fonemowego jest dla mnie nieodłącznym elementem diagnozy logopedycznej.
Obserwacje, jakie prowadziłam pracując przez 6 lat w przedszkolu wykazały, że średnio 60% dzieci w 24-osobowej grupie może mieć mniejszy lub większy problem ze słuchem fonemowym. To bardzo dużo. Dlatego w terapii często ćwiczenia wymowy u dzieci należy poprzedzić ćwiczeniami, których celem jest usprawnienie słuchu fonemowego.
Słuch fonemowy a afazja: wyzwania i możliwości
Okazuje się, że zaburzenia słuchu fonemowego nie dotyczą tylko dzieci. Zmagają się z nimi również osoby dorosłe, dotknięte pewnym rodzajem afazji, jaką jest afazja Wernickego (wymawiamy: „Wernikego”, nazwa pochodzi od nazwiska niemieckiego lekarza, który jako pierwszy opisał ten rodzaj afazji), zwana także sensoryczną, czuciową lub akustyczno-gnostyczną.
Sam w sobie termin afazja oznacza częściową lub całkowitą utratę zdolności językowych na skutek uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego, zwłaszcza jego półkuli dominującej, w której zlokalizowane są ośrodki mowy. Jej przyczyną najczęściej jest udar mózgu, guzy mózgu lub uszkodzenie mózgu w wyniku wypadku komunikacyjnego. Pacjent ma wówczas problem nie tylko z poprawnym wypowiadaniem słów ale także z przypomnieniem sobie odpowiedniej nazwy, z konstrukcją gramatyczną zdania, z rozumieniem mowy, powtarzaniem wyrazów, pisaniem i czytaniem.
Afazja u dzieci a dorosłych – różnice
Wiodącym objawem wspomnianej przeze mnie afazji Wernickego jest właśnie zaburzenie słuchu fonemowego. W odróżnieniu od dzieci, osoby dorosłe z zaburzonym słuchem fonemowym utraciły tę zdolność w wyniku incydentu neurologicznego, nawet jeśli wcześniej miały ją już w pełni nabytą.
Objawia się ona tym, że pacjenci w swojej mowie stosują neologizmy, czyli wymyślone przez siebie słowa. Często także mówią dużo i płynnie, ale ich mowa jest niezrozumiała pod względem merytorycznym.
Jak już wspomniałam, zaburzenia słuchu fonemowego są głównym objawem afazji sensorycznej, ale w pewnym stopniu występują także w afazjach motorycznych (ruchowych), lecz nieco inaczej się objawiają.
Odmienny będzie także sposób w jaki należy trenować słuch fonemowy u pacjentów dorosłych, dlatego ważna jest rola logopedy, który indywidualnie dobierze program terapii. Odzyskanie umiejętności różnicowania dźwięków mowy w przypadku tych osób jest wyjątkowym wyzwaniem.
Dlaczego słuch fonemowy jest tak ważny w terapii logopedycznej?
Słuch fonemowy jest kluczem otwierającym drzwi do pełniejszego zrozumienia siebie i innych. Bez względu na wiek umiejętność precyzyjnego słyszenia i rozumienia dźwięków mowy stanowi fundament dobrej komunikacji. Pacjent nie wypowie poprawnie tego, czego nie usłyszy poprawnie jego ucho, dlatego warto zainwestować czas i wysiłek w rozwijanie tej umiejętności. Doświadczony terapeuta ułoży plan terapii dostosowany do indywidualnych potrzeb pacjenta.
W następnym artykule przedstawię przykładowe ćwiczenia słuchu fonemowego dla dzieci i dorosłych.Do zobaczenia!